Ömer Hayyam Kimdir ? Başlıca Eserleri Nelerdir ?

Doğum tarihi: 18 Mayıs 1048, Nişabur, İran

Ölüm tarihi ve yeri: 4 Aralık 1131, Nişabur, İran

Ömer Hayyam kimdir?

Ömer Hayyam son derece yetenekli ve ünlü bir Farsça matematikçi, astronom, filozof ve şairdir. Ömer’in babasına saygı işareti olarak ‘Hayyám’ adını kabul ettiğine inanılmaktadır. Seçkin bir matematikçi ve astronom olarak yaptığı çalışmalar, eski Müslüman takviminin reformuna yol açtı. Ayrıca, onun tarafından verilen teoremler hala matematikte uygulanmaktadır. Matematik ve astronomi alanındaki çalışmalarına rağmen, Hayyam en çok şiirleriyle tanınır. O da dörtlü, ‘Rubaiyat onun koleksiyonunun yazarı olarak bilinir.’Çok az insan, MS. 1070 çalışmasıyla modern cebirin temelini attığını biliyor, ‘cebir ve Dengeleme problemlerinin gösterilmesi üzerine bir tez yazdı.Ayrıca Öklid olmayan geometrinin gelişimine katkıda bulundu. Pers güneş takviminin reformasyonu, kapağında başka bir tüydü. Bugünkü Gürcü takvimi kısmen çalışmalarına dayanıyor. Ayrıca, Tarih, Coğrafya, mineraloji, mekanik ve müzik üzerine çok sayıda tez yazdı. Hayatının son on yıllarında avicenna’nın matematik ve felsefesini öğrettiği için de harika bir öğretmendi. Bir şair olmasına rağmen, yazdığı ‘rubais’ i asla yayınlamadı.

Ölümünden sonra keşfedilen ‘rubais’, Edward Fitzgerald, Hayyam’ın ölümünden yedi yüzyıl sonra onları İngilizce’ye çevirene kadar ihmal edildi.

Ömer Hayyam’ın Biyografisi

Ömer Hayyam, 18 Mayıs 1048’de İran’ın kuzeydoğusundaki Binalud Dağı’nın eteklerinde bulunan Nishapur’da Ghiyath el-Din Ebu’l-Fath Ömer ibn İbrahim El-Nisaburi el-Hayyami olarak doğdu. Büyük bir ticaret merkezi olan Nişabur, doğduğu sırada Selçuklu hanedanının başkentiydi.

Aile geçmişi hakkında çok az şey biliniyor. ‘Hayyami ‘ aile unvanına dayanarak, genellikle Müslüman çadır üreticilerinin bir ailesinde doğduğu varsayılmaktadır. Ancak, babası İbrahim Hayyami’nin aile ticaretini takip edip etmediği bilinmemektedir.

Birçok İbrahim’in bir tentmaker olduğunu kabul ederken kurulan bir hekim olduğunu, başka biyografilerde inanıyoruz. Bununla birlikte, eğitimin öneminin farkında olduğu ve dini olarak çok alışılmışın dışında olduğu kesindir. Ömer’in annesi hakkında hiçbir şey bilinmiyor.

Ömer Hayyam kapsamlı bir eğitim aldı. Öğretmenlerinden biri, Bahmanyar bin Marzban adında bir Zerdüşt matematikçi, ona bilim, felsefe ve matematik öğretti. Aynı zamanda, Khawjah el-Anbari’nin öğrencisi olarak Astronomi okudu.

Ayrıca Nişabur’dan Iman Mowaffak ile Kutsal Yazılar okudu. Burada, daha sonra Selçuklu İmparatorluğu’na Vezir olarak atanan ve Nizam-El-mülk olarak bilinen Ebu Ali Hasan ibn Ali Tusi ile yakın bir dostluk kurdu.

Hayyam’ın Balkh kasabasına (bugünkü Kuzey Afganistan) ne zaman gönderildiği bilinmemektedir. Nisabur’daki çalışmalarını tamamladıktan sonra Balkh’a gönderildiği iddia ediliyor. Balkh’ta Şeyh Muhammed Mansuri adında bir bilim adamı yanında çalıştı.

Semerkant’a Gidişi

Bazı biyografilere göre, babasının ölümünden sonra Ömer Hayyam, aile işlerini çözmek için 1066’da Nişabura döndü. İki yıl sonra, günümüz Özbekistan’da bulunan bir burs merkezi olan Semerkant’a gitti.

Üç ay boyunca seyahat ettikten sonra, 1068’de Semerkant’a ulaştı. Orada, babasının eski arkadaşı olan tanınmış bir hukukçu olan Ebu Tahir ile temasa geçti. Ömer Hayyam’ın matematikteki olağanüstü yeteneğini gözlemleyen Tahir, onu ofisinde işe aldı.

Tahir’in himayesinde çalışan Hayyam, 1070’de’ cebir ve Dengeleme problemlerinin gösterilmesi üzerine tez ‘ yazdı. Tezde, sadece farklı kübik denklem türlerini sınıflandırmakla kalmadı, aynı zamanda onlara sistematik bir çözüm sundu. Günümüz cebirinin ilkelerini ortaya koyan çalışma, onu önde gelen bir matematikçi olduğunu gösterdi.

Hayyam, tez yazmadan önce başka bir kitap yazmış olabilir. Ancak, daha önceki eserleri kayboldu. Cebir kitabında bulunan referanslardan, bilim adamları kayıp çalışmalarında Pascal üçgeni ve binom katsayılarını tartıştığı sonucuna varmışlardır.

Sonraki Yıllar

1092 yılına kadar Hayyam, Sultan Malik Şah’ın mahkemesi en etkili yerlerden biriydi. Ancak durum 1092’de, patronunun öldüğü zaman, muhtemelen zehirlenme nedeniyle olduğu söylenir. Aynı yıl arkadaşı ve hayırsever Nizam El-mülk de öldürüldü. Ölümünden sonra, önemli pozisyonlar Hayyam’dan kaçmış gibi görünüyordu.

Pozisyonunu yeniden kazanmak için, eski hükümdarları Bayındırlık, bilim ve bursları destekleyen onurlu insanlar olarak övdüğü bir kitap yazdı. Ama yardım etmedi. O zamana kadar, Malik Şah’ın dul eşi ona karşı dönmüştü.
1090’ların ortalarında Hayyam, Mekke’ye Hac ibadeti için gitti. Hac tamamladıktan sonra, felsefe ve matematik alanında eğitimler verdi.Ayrıca Nişabur’da mahkeme astroloğu olarak da hareket etmiş olabilir.

Bu dönemde öğrencilerinden biri Semerkant Khwajah Nizami oldu. Daha sonra bir bahçede öğretmeni Ömer Hayyam ile sık sık sohbet ettiğini yazdı. Hayyam’ın bir keresinde mezarını belirli bir yere yerleştireceğini söylediğini iddia etti.Böylece Kuzey rüzgarı gülleri üzerine dağıtabilirdi.

Ömer Hayyam bu dönemde 1112-1113’te Balkh’ı ziyaret ederek çok Seyahat etmiş olabilir. Daha sonra 1118’de, Horasan Valisi Malik Şah’ın üçüncü oğlu Sancar tarafından çağrıldıktan sonra Selçuklu İmparatorluğu’nun başkenti Marv’a gitti. Burada, av seferleri için hava durumunu tahmin etmesi istendi.

1118’den sonra ona ne olduğu bilinmiyor. Marv’dan, 1131’de ölümüne kadar özel bir hayat sürmek için Nişabur’a döndü.

Başlıca Eserleri

Ömer Hayyam matematikte bazı çığır açan eserler üretmesine rağmen, ‘rubai ‘ olarak bilinen dört satırlık ayetleri için daha popüler. Yıllar boyunca binlerce ayet yazdı, ancak bunları yayınlamaktan kaçındı. Ancak ölümünden sonra ayetler ortaya çıktı.

Başlangıçta, İran’da bile çok az dikkat çektiler. 1859’da Edward Fitzgerald, Ömer Hayyam’ın Rubaiyat’ı olarak 600 ayeti tercüme edip yayınladığında dünya onları fark etti.- Daha sonra tüm ana dillere çevrildiler: bazıları orijinal farsça’dan, Diğerleri Fitzgerald’ın eserlerinden.

Diğer Bazı Eserleri :

1.Ziyc-i Melikşahi. (Astronomi ve takvime dair, Melikşah’a ithaf edilmiştir)

2.Kitabün fi’l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind. (Geometriye dair)

3.Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele. (Cebir ve denklemlere dair)

4.Müşkilat’ül Hisab. (Aritmetiğe dair)

5.İlm-i Külliyat (Genel prensiplere dair)

6.Newruzname (Takvim ve yılbaşı tespitine dair)

7.Risaletün fil İhtiyal li Marifet. (Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair. Almanya Gotha kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)

8.Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat(Öklid’in bir probleminin çözülmesi metoduna dair, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası vardır. F. Woepcke fransızcaya çevirmiştir.)

9.Risaletün fi Vücud (Felsefede ontoloji bahsine dair. Britanya kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)

10.Muhtasarun fi’t Tabiiyat (Fizik İlmine dair)

11.Risaletün fi’l Kevn vet Teklif (Felsefeye dair)

12.Levazim’ül Emkine (Meskûn yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair)

13.Fil Cevab Selaseti Mesâil ve fi Keşfil Hicab (Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair)

14.Mizan’ül Hikem (Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair)

15.Abdurrahman’el Neseviye Cevab (Hak Teâlâ’nın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair)

16.Nizamülmülk (Arkadaşı olan vezirin biyografisi)

17.Eş’arı bil Arabiyye (Arabça rûbaileri)

18.Fil Mutayat (İlim prensipleri)

Fitzgerald, bu ayetleri tam anlamıyla Çevirmedi, çünkü Viktorya dönemi Romantizmini anlattığı karışık bir eserdi.Başlangıçta tam şiirler olarak yazılmış, ayetler de entelektüel birlik ve tutarlılık oluşturmak için Fitzgerald tarafından yeniden düzenlenmiştir. Ayetlerin daha sadık çevirileri o zamandan beri yayınlanmış olsa da, Fitzgerald’ın çalışmaları her zaman popüler olmaya devam ediyor.

Kişisel Yaşamı

Ömer Hayyam’ın kişisel hayatı hakkında çok az şey bilinmesine rağmen, genellikle evli ve iki çocuk babası olduğuna inanılmaktadır; bir erkek ve bir kız.

Hz. Muhammed’e saygı duyan bir Sufi Müslümandı. ‘Al-Risalah fil-wujud’ (varlık üzerine tez) adlı felsefi çalışmasında, her şeyin Tanrı’dan geldiğini yazdı. Şiirleri ayrıca, yaşamın belirsizliği ve insanın yaratıcısı ile olan ilişkisinden rahatsız olan düşünceli bir adam olduğunu ortaya koymaktadır.
Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131’de Nişaburda öldü.

Semerkantlı öğrencisi Khwajah Nizami’ye gösterdiği aynı yere gömüldü. Ömer Hayyam Türbesi, 1963 yılında Houshang Seyhoun tarafından yeniden inşa edildi.

2009 yılında İran tarafından Viyana’daki’ Birleşmiş Milletler Ofisine’ bir ‘Pers Alimler Eseri’ bağışlandı. Eserin bir parçası olarak Hayyam heykeli yer almaktadır.

1970 yılında, Ay’ın kuzeybatı uzuvunun hemen ötesinde, Dünya’dan uzak bir tarafta bulunan bir ay Krateri onuruna ‘Ömer Hayyam’ ismi verildi.

Sovyet astronom Lyudmila Zhuravlyova tarafından 1980 yılında keşfedilen küçük bir gezegen, onuruna ‘3095 Ömer Hayyam’ ismi verilmesi ile hala ismi yaşamaktadır.