Ebü’l Hasan Eş’arî Kimdir ?

Müslüman ilahiyatçı Ebu’l-Hasan Ali el-Eşarî (873/883-935), Kuran’ın Allah’ın vahyedilen kitabı olduğu ve İslam dininin ona ve Peygamber’in Hadislerine dayandırılması gerektiği şeklindeki temel İslam inancını savundu.

Ebü’l Hasan Eş’arî Biyografi

El-Eşari, bugünkü Irak’ta bulunan Basra’da doğmuş gibi görünüyor. Gelenek olduğu gibi, eğitimi Kuran’ı ve Peygamber ve sahabelerinin toplu Hadislerini uzun süre tanıyarak başladı. Bunlarda ustalaşan el-Eşarî, Basra’daki Mutezile veya rasyonalist okulun başkanının öğrencisi oldu; İslam’ın gelenekçi konumuna geri dönüş yaşamamış olsaydı, sonunda efendisinin yerine geçecekti. Hayatındaki bu krizin 912-913’te meydana geldiği söyleniyor ve el-Eşari, Mutezilelere minberden saldırma niyetini kamuoyuna duyurdu. Hayatının geri kalanını ortodoks konumun düşmanlarına karşı teolojik polemikler besteleyerek geçirdi. El-Eşari Bağdat’ta öldü.

Taraftarları Mutezile olarak bilinen İslam teolojisindeki rasyonalist hareket, 9. yüzyılın başlarında, Hz. Peygamber’in ölümünden yaklaşık 200 yıl sonra gelişmiştir. Hareket, Müslümanlar tarafından Doğu Hıristiyanları ile yapılan polemik tartışmalar ve Yunan felsefesinin Arapça tercümeleri yoluyla tanınan Neoplatonik ve Aristotelesçi fikirlerden etkilenmiştir. Bununla birlikte, rasyonalistlerin, vahyi akılla uyumlu hale getirme girişiminde çok ileri gittikleri kabul edildi. Onlara Mutezile veya (topluluktan geri çekilenler) adını veren gelenekçi düşünürler tarafından lanetlendiler. Mutezililer, örneğin, Tanrı’nın adil olduğunu savundular; eğer öyleyse, O’nun yaratıklarının özgür iradesi olmalıdır, yoksa günahkarlar kendi eylemlerinden değil, Tanrı’nın eylemlerinden dolayı cezalandırılırdı.

Dinde Yunan etkisindeki bu rasyonalizm, inananların büyük bir kısmı için son derece nahoş olsa da, Bağdat’taki önde gelen gelenekçilere bu parti için şehitler verme olağan sonucuyla zulmeten üç ilk Abbasi halifesinin beğenisini kazandı. Bununla birlikte, gelgit 850’de, Mutezilîlere zulmeden gelenekçi halife el-Mütevekkil’in tahta çıkmasından sonra döndü. Böylece teolojik rasyonalizm, el-Eşari doğduğunda resmi gözden düşmüştü, ancak uzun yıllar başarılı bir arka koruma harekatı yürüttü ve ancak sonunda el-Eşari ve takipçileri tarafından ortodokslar arasında gözden düştü.

Mutezile ile savaşa katılırken el-Eşarî, kaderin önceden belirlendiğini ilan etti. Hem iyi hem de kötü, Tanrı’nın iradesinin ürünleridir ve insanın sahip olduğu görünüşteki seçim özgürlüğü, yalnızca Tanrı’nın insanda bir eylemi gerçekleştirme yeteneği yaratmasıdır. Zamanın belki de en can alıcı teolojik tartışmaları, Müslümanlar tarafından Allah tarafından Cebrail meleği aracılığıyla Peygamber’e dikte edildiğine inanılan Kuran’ın Tanrı ile sonsuz mu yoksa sadece O’nun yarattıklarından biri mi olduğu sorunu etrafında dönüyordu. Mutezileler, Kuran’ın ebedi olmadığını, çünkü sadece Tanrı’nın ebedi olabileceğini savundular; bu nedenle yaratılmıştır. El-Eşarî, bunun Tanrı’nın lafzi kelâmı olduğuna, dolayısıyla O’nun ebedi sıfatlarından biri olduğuna ve dolayısıyla yaratılmamış olduğuna karar verdi.

El-Eşari’nin düşüncesinin genel tenoru, elbette inananların çoğunluğunun yaptığı gibi, Kuran’a ve Hadislere dayanmaktı. Bununla birlikte, en büyük katkısı, bu iki temele sıkı sıkıya dayanan bir İslam’ı desteklemek için kullanıldığı sürece, rasyonalist aygıtı gelenekçilerin gözünde saygın kılmaktı.